όνειδος

τὸ (ΑΜ ὄνειδος, Μ και ὄνειδος, ό)

1. ψόγος, μομφή, επίπληξη, κατάκριση, επιτίμηση

2. ντροπή, καταισχύνη, αίσχος, ατιμία

3. κατάσταση ή πρόσωπο που επιφέρει καταισχύνη, ντροπή («τὸ γὰρ πόλεως ὄνειδος ἐν χαλκηλάτῳ σάκει», Αισχύλ.)

3. παροιμ. φρ. «ἔργον δ' οὐδὲν ὄνειδος, ἀεργίη δὲ τ' ὄνειδος» — η εργασία δεν είναι ντροπή, το να μη δουλεύεις είναι ντροπή (Ησίοδ.)

αρχ.

φρ. α) «ἔχω ὄνειδος» — είμαι περιφρονημένος

β) «ὄνειδος περιάπτω» και «ὄνειδος περιτίθημί τινι» — προσάπτω ψόγο ή μομφή σε κάποιον

γ) «ὄνειδος φέρω» — επιφέρω ψόγο, μομφή

δ) «ὀνείδει ἐνέχομαι» — είμαι ένοχος επονείδιστης πράξης

ε) «ὀνείδει συνέχομαι» — βαρύνομαι με αισχρές πράξεις

στ) «κολάζω ὀνείδεσι» — τιμωρώ κάποιον διατυπώνοντας μομφές και επιπλήξεις.

[ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. ὄνειδος ως σιγμόληκτο ουδέτερο με τη σημ. τών «ψέγω, μέμφομαι, κατηγορώ» δεν απαντά σε καμία άλλη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα εκτός τής Ελληνικής. Στις άλλες γλώσσες μαρτυρούνται από την ίδια ΙΕ ρίζα *(ә₃)n-ei-d- «επιπλήττω, υβρίζω» ρηματ. τ.: αρχ. ινδ. nindati «κατηγορώ, γρονθοκοπώ», αβεστ. nāismi «κατηγορώ», λιθουαν. niedeti «μισώ», γερμ. ganaitjan «υβρίζω». Στην Αρμενική, εξάλλου, απαντά ρηματ. τ. με προθεματικό φωνήεν, όπως και στην Ελληνική: αρμ. anicanem «υβρίζω, προσβάλλω». Η παρουσία προθεματικού φωνήεντος (ο-) οφείλεται πιθ. στην ύπαρξη λαρυγγικού φθόγγου στη ρίζα].